به گزارش خبرنگار رویداد فرهنگی، گروه پژوهش شورای کتاب کودک نتایج بررسی آثار منتشر شده در حوزه کودکان و نوجوانان را یکشنبه پنجم شهریورماه در کتابخانه تحقیقاتی این شورا ارائه کرد.

حسین حاج شیخ‌رضایی در ابتدای برنامه بیان کرد: گروه پژوهش هرسال بعد از بررسی‌های گوناگون برای خود یک سوال پژوهشی تعریف می‌کند و پاسخگویی به آن سوال و مطالعه پیرامونش را تا پایان سال ادامه می‌دهد و درنهایت آن را به شکل مقاله یا نوشته درآورده و انتشار می‌دهد. امسال بعد از ارائه پیشنهادهای مختلف، مسئله شهر را با تمرکز بر تصویر انتخاب کردیم.

بررسی 500 کتاب در گروه پژوهش شورای کتاب کودک

حاج شیخ‌رضایی با بیان اینکه چگونگی نمایش موضوع شهر و مناسبات شهری در تصویر کتاب‌های تالیفی کودکان، صورت مسئله امسال قرار گرفت، درباره منابع انتخاب کتاب‌های مورد بررسی گروه ادامه داد: مجموع 500 کتاب از کتاب‌هایی که گروه تصویر در سال گذشته بررسی کردند، فهرست منتشر شده وزارت ارشاد به نام «جام جهانی کتابخوانی» برای باشگاه‌های کتابخوانی و پیشنهادات برخی افراد از یک کتاب که آن را مربوط به شهر معرفی می‌کردند، را بررسی کردیم.

وی اظهار داشت: شهر از دو عنصر تشکیل شده که عنصر نخست عینی، فیزیکی و ساختاری مانند ساختمان‌ها و راه و عنصر دوم اجتماعی، فرهنگی، ذهنی و نرم‌افزاری مانند مناسک و روابط قدرت است.

وی بیان کرد: هر دوعنصر فوق‌الذکر می‌توانند حقوق و آزادی‌های افراد را محدود کنند یا گسترش دهند لذا پرداختن ادبیات کودک به این موضوع که آیا شهروندان حق دارند در شکل‌دهی فضاهای شهری دخالت کنند (صورت مسئله تعیین شده)، مورد بررسی قرار گرفت.

طرح چگونگی مواجهه تصویرگران با موضوع شهر و حق بر شهر

حاج شیخ‌رضایی ادامه داد: در خیلی از کتاب‌های کودک به شکل سنتی یک نوع ضدیتی با شهر وجود دارد به خاطر اینکه کودک یک موجود طبیعی و در پیوند با طبیعت تصور و شهر منبع آلودگی حساب می‌شود، خیلی از کتاب‌های کودک در ایران و کشورهای دیگر روستایی هستند و به نوعی ضدیت با شهر وجود دارد.

وی با بیان اینکه معمولا جنبه‌های فیزیکی و سخت‌افزاری در تصاویر و جنبه‌های فرهنگی و نرم‌افزاری در متن نشان داده می‌شوند، عنوان کرد: کودکانی که به هردلیل متن را نمی‌خوانند به تصویر دسترسی دارند به همین خاطر سوال ما این بود که انواع مواجهه تصویرگران با موضوع شهر و حق بر شهر چگونه بوده است.

وی با اشاره به طرح پرسش‌نامه‌ای برای ارزیابی کتاب‌ها بیان کرد: از مجموع 500 کتاب بررسی شده حدود 10 تا 12 عنوان انتخاب شدند که به شکل خاص، حرفی برای گفتن در ارتباط با شهر دارند.

کتاب‌هایی که به بررسی زندگی تازه به دوران رسیده‌های می‌پردازد

در ادامه فاطمه محمودی به معرفی مجموعه سه جلدی «اگرهای جادویی» ( با عنوان‌های «دست‌ها بالا، گاو مسلح‌ است»، «بفرمایید عینک مادام سوسکه» و «کنسرت‌های فیل بی‌جنبه») اثر احمد اکبرپور و تصویرگری سپهر حاجی‌آبادی پرداخت و گفت: در هر سه کتاب شخصیت‌هایی را می‌بینیم که در اثر اتفاقاتی به طبقات اجتماعی و مالی بالاتر راه یافتند و به دلیل نداشتن جنبه و ظرفیت کافی تبدیل به افراد تازه به دوران رسیده می‌شوند.

وی با بیان اینکه در هر سه کتاب مکان رویداد داستان براساس تصاویر، شهر است، ادامه داد: در هر سه کتاب شهر از اهمیت بالایی برخوردار است به شکلی داستان‌ها همه در شهر اتفاق می‌افتند، کلیات تصاویر هم به شکل فراواقعی ترسیم شده‌اند و حیوانات را تصویرگر نماد و سمبل انسان‌هایی دانسته که در پیرامون ما زندگی می‌کنند.

به گفته محمودی، برجسته شدن مناسبات اجتماعی و نرم‌افزارهای شهر و شهرنشینی در مجموعه آن را نسبت به سایرین متمایز می‌کند.

در کتاب «دایره» تصاویر عموما بی‌مکان ترسیم شده‌اند

الهام زرگران درباره سه کتاب «دایره» (با تصویرگری سمیه ورزدار)، «از دفترچه خاطرات یک نویسنده زرافه نشین» (با تصویرگری ناهید کاظمی) و «​آدامس چهارشنبه‌های خوشبختی» (با تصویرگری راشین خیریه) از نوید سیدعلی‌اکبر بیان کرد: نکته مشترک هرسه کتاب نابهنجاری‌ها و معضلات زندگی شهری از قبیل کودکان کار، فضاهای درحال نابودی شهر و دختران خیابانی است.

وی ادامه داد: در کتاب «دایره» جز برخی نشانه‌های کم‌رنگ از فضاهای شهری چیزی در تصاویر نمی‌بینیم و تصاویر عموما بی‌مکان ترسیم شده و در متن هم اشاره‌ای به شهر وجود ندارد اما در کل داستان درباره دختری است که به دلیل محدودیت‌های مادر از خانه بیرون می‌رود به دختر خیابانی تبدیل می‌شود. کودکانی که به خاطر طلاق، تجاوز و مشکلاتی از این قبیل در خیابان‌های شهر پرسه می‌زنند موجودات غریبه و منزوی شده‌اند که علیرغم تمام آسیب‌هایی که از محیط شهری دیدند نگاه پذیرا به آنها وجود ندارد. تصاویر کتاب فراواقعی است و از ترسیم‌های واقع‌گرایانه شهری نیز خبری نیست.

نقطه تاکید این داستان از اصلی‌ترین معضلات زندگی شهری است

زرگران درباره کتاب «از دفترچه خاطرات یک نویسنده زرافه نشین» توضیح داد: در متن و تصویر هر دو شاهد عناصری هستیم که در رخدادن داستان طی محیط شهری تاکید می‌کند، آپارتمان‌های بلند، ماشین و ازدحام جمعیت.

وی ادامه داد: شهر در داستان حضور کلیدی دارد چون ماجرا در کل مربوط به از بین رفتن فضاهای طبیعی شهری و به جای آن ساخت آسمان‌خراش‌ها است. قهرمان داستان به دلیل همین اتفاقات و رخ دادن جنگ و بمباران از شهر کوچ می‌کند. شهر در داستان به شکل فراواقعی ترسیم شده است.

وی نقطه تاکید داستان را یکی از اصلی‌ترین معضلات زندگی شهری دانست و بیان کرد: ساخت‌وسازهای بی‌رویه، از بین رفتن محیط طبیعی زندگی انسان‌ها، جنگ و بمباران از این معضلات هستند که قهرمان داستان در این محیط یک موجود غریبه و ناهماهنگ است که نهایتا نمی‌تواند در شهر دوام آورد و همراه با زرافه با پذیرش وصع موجود از شهر کوچ می‌کنند.

در کتاب «آدامس چهارشنبه‌های خوشبختی» مناسبات جهان واقعی برهم می‌خورد

زرگران همچنین درباره داستان کتاب «آدامس چهارشنبه‌های خوشبختی» گفت: داستان درباره کودک کاری است که در زباله‌ها می‌گردد، تصاویر کتاب فراواقعی و در آن مناسبات جهان واقعی برهم خورده است، به عنوان مثال شاهد مردی هستیم که بال در می‌آورد.

وی ادامه داد: نقطه محوری این داستان کودکان کار هستند که همچون غریبه‌های ناهماهنگ با شهر زندگی می‌کنند و علیرغم کمک آنها به شهروندان دیگر اما از سوی آنها به رسمیت شناخته نمی‌شوند، شخصیت اصلی داستان، تلاشی برای بهبود وضعیت نمی‌کنند و حس کلی از شهر حس منفی و آلوده و مملو از ناهنجاری‌های اجتماعی است.

به گفته وی، آنچه سه کتاب نوید سیدعلی‌اکبر را متمایز می‌کند توجه به جنبه‌های نرم‌افزاری زندگی شهری خصوصا انواع ناهنجاری‌ها و آسیب‌های اجتماعی است، در هر سه داستان، آسیب‌های اجتماعی بیشتر از راه متن مطرح می‌شود و تصاویر فراواقعی نقش کمی در انعکاس آنها دارد.

نقش کلیدی شهروندان در تغییر وضعیت زندگی شهری در کتاب کلهر

آرمیدا رضوی در معرفی کتاب «چه کسی آقای صورتی را می‌شناسد» نوشته مژگان کلهر با تصویرگری رضا دالوند گفت: این کتاب از معدود کتاب‌هایی است که در آن به فضاهای عمومی شهری توجه  شده و شهروندان در تغییر وضعیت زندگی شهری نقش کلیدی دارد، براساس تصاویر کتاب، محل رخدادن داستان شهر است چون فضاهایی مثل ساختمان‌های بلند، پارک، بانک، ازدحام جمعیت و غیره در تصاویر نشان داده شده است.

وی ادامه داد: در متن فضای شهری منعکس شده و بدین ترتیب می‌توان گفت که انطباق بین متن و تصویر با توجه به موضوع وجود دارد، داستان حول این موضوع است که چطور می‌توانیم یک شهر خاکستری را به یک شهر رنگی تبدیل کنیم.

به گفته رضوی، آنچه در داستان اهمیت دارد یک معضل شهری است؛ دلمردگی، سردی و بی‌رنگی فضاهای شهری که به واسطه عواملی مثل آلودگی هوا اتفاق افتاده است.

وی اظهار داشت: در پایان داستان خواننده این حس را دارد که اگرچه شهر یک محیط خاکستری بوده اما با عاملیت یک کودک و حضور یک نقاش و با کمک آن نهایتا به یک جای دوست‌داشتنی برای زندگی تبدیل شده است، بنابراین آنچه که این کتاب را متمایز می‌کند اول عنصر تغییر در شهر (شهروندان می‌توانند برای تغییر کیفیت محیط پیرامونشان باید مشارکت کنند) و دوم این نکته است که تصاویر واقع‌گرایانه کتاب آشکارا فضاهای عمومی شهری را نشان می‌دهند.

رضوی بیان کرد: این کتاب یک نمونه موفقی از طراحی موضوع حق بر شهر است، کتابی که در آن ایده حق و و ظیفه شهروندان در بهبود وضعیت زیست آنها به خوبی نمایش داده شده است.

یکی از نمونه‌های موفق در موضوع شهر و حق بر شهر

فرشته اسکندری با اشاره به چهار جلد مرتبط با موضوع شهری از یک مجموعه هشت جلدی توسط نشر چکه عنوان کرد: کتاب‌های «کرگدن ددنگ‌ددنگ»، «شبح ترسو» و «تمساح قیچ قیچ» در برخی موارد با هم مشترک هستند مثل حضور شخصیت‌هایی که با مناسبات و ورابط شهری آشنایی ندارند و وارد شهر می‌شوند.

وی درباره موضوعات کلی هرکدام از کتاب‌های فوق‌الذکر توضیحاتی را ارائه کرد و گفت: تصاویر فراواقعی و مدنظر قرار دادن محیط خارج از شهر از دیگر وجوه مشترک این سه کتاب با یکدیگر است اما در کتاب چهارم به نام «شهری که حرکت می‌کند» اثر کبری بابایی، در عین فراواقعی بودن تصاویر مردم شهر در زمانی متوجه می‌شوند شهری که در آن زندگی می‌کنند یک لاک‌پشت بسیار غول‌پیکر است که از یک خواب 10 هزار ساله بلند شده و قصد رفتن به سمت دریا را دارد و مردم به این چالش فکری کشیده می‌شوند که هنگام شنای لاک‌پشت چه باید کنند.

وی ادامه داد: این امر به نوعی خطر در شهر زندگی کردن و آسیب‌هایی احتمالی بر شهروندان را مطرح می‌کند، ویژگی دیگر کتاب این است که شهر شخصیت انسانی دارد و علیرغم زیبایی‌ها، به صورت تالیفی است.

اسکندری اظهار داشت: مجموعا پرداختن به موضوع شهر در  چهار کتاب از این مجموعه هشت جلدی جالب توجه است اگرچه در سه کتاب تصویری قابل قبول از فضای شهری از منظر حق بر شهر به خواننده ارائه نمی‌شود اما کتاب چهارم از بهترین نمونه‌های بررسی شده در موضوع فوق است.

کتاب‌های نشر فنی ایران بر آموزش مهارت‌های زندگی در شهر تاکید می‌کنند

در ادامه برنامه مریم محمدخانی در توضیح چند کتاب بیان کرد: کتاب‌های «ماجراهای مهتاب» و مجموعه ماجرای « پادشاه پد پد» (مستقیما به صرفه‌جویی در مصرف برق می‌پردازد) و «ماجرای شوتک» از انتشارات فنی ایران در تاکید بر آموزش مهارت‌های زندگی در شهر، بایکدیگر وجه مشترک دارند.

وی درباره هرکدام از این مجموعه‌ها و موضوعات آنها توضیح داد و گفت: مناسبات همسایگی، رعایت قوانین و مقررات شهری، صرفه‌جویی در مصرف برق و غیره از جمله نکاتی است که در ذیل اخلاق شهری در این مجموعه‌ها پررنگ است.

به گفته مریم محمدخانی، تصاویر«ماجراهای مهتاب» واقع‌گرایانه، تصاویر «پادشاه پد پد» قدری فراواقعی و تصاویر «ماجرای شوتک» واقعی با محیط‌های عمومی کم هستند.

سینا روحانی همچنین درباره کتاب «دایره‌المعارف شرق و زندگی شهری» تالیف مهدی ضرغامیان با تصویرگری رودابه خائف ازنشر محراب قلم توضیح داد و گفت: این کتاب خلاف داستان‌های قبلی داستانی نیست و درقالب یک کتاب مرجع ذیل مدخل‌هایی، اطلاعاتی درباره شهر و زندگی شهری به خواننده می‌دهد. تصاویر کتاب واقع‌گرایانه و قدری با طنز وشوخ‌طبعی است و طیف وسیعی از فضاهای شهری را تصویر کردند که بیشتر آنها سخت‌افزاری و فیزیکی هستند.

حاج شیخ‌رضایی در پایان این برنامه به ارائه جمع‌بندی و نتیجه طبقه‌بندی و ارزیابی آثار پرداخت.